У сённяшнім Казахстане амаль усё, як у Беларусі: дарогі ёсць, крамаў шмат, на тэлефоне інтэрнэт стабільна 3G, але з вельмі маруднай хуткасцю. А вось Паўночны Казахстан 50-х — гэта нуль інфраструктуры і кактэйль народаў. Дэпартаваныя немцы, “сталыпінскія” ўкраінцы, ссыльныя савецкія кулакі, сем’і з усходняй Польшчы, інгушы, чачэнцы і мясцовыя казахі.
З заходняй Беларусі ўцякалі ў Казахстан ад новых парадкаў у калгасах, усходняй — ад пасляваеннай бядоты і разбурэнняў. Ці хтосьці з іх цяпер хацеў бы вярнуцца?
Даўншыфтэры-першаадкрывальнікі
Першая хваля засялення адбылася ў межах сталыпінскай рэформы 1905 года, калі тысячы сялянаў, у асноўным з украінскіх земляў і цэнтральнай Расіі, спакусіліся на раздачу надзелаў. Сёння гэта ўнукі тых сялянаў. Паводле прозвішчаў іх угадваеш не заўсёды, бо паспелі зрусіфікавацца (напр. з Рыбалко на Рыбалкін). Але размова з імі заўсёды хутка збочвае ў палітычную плоскасць.
“Сталыпінскія” перасяленцы прайшлі праверку на мясцовыя кліматычныя варункі і ўсе грамадска-палітычный завіхрэні ХХ стагоддя. Таму цяпер нашчадкі “першаадкрывальнікаў” пачуваюцца ўпэўнена сацыяльна і эканамічна — маюць уласнае аўто і хлебную працу, могуць дазволіць сабе адправіць вучыцца дзяцей у Чалябінск, Цюмень ці Астану (Нур-Султан пакуль не прыжыўся).
Пекла 40-х
— Каго не забілі суровыя умовы, таго дабіваў тыф, які трапіў сюды з поўдня разам з намі і дэпартаванымі каўказскімі народамі. Апошнія пасля вайны — хто якім шляхам — павярталіся. Так як і многія іншыя немцы вяртаюцца цяпер на гістарычную радзіму ў Нямеччыну. Але я тут ужо пахаваў сваю маці, і нікуды больш не збіраюся.
Віктар Лорэнз больш за 30 год адпрацаваў у мясцовым архіве Карасу — горада ў 12 тысяч насельніцтва, а раён — як Гарадзенская вобласць. Віктара лёгка ўявіць ў якасным гарнітуры на мэнэджэрскай пасадзе ў адным з офісных будынкаў Вольсфбурга. Але насамрэч Віктар жыве ў стэпе на беразе ракі, якая ўзімку напаўняецца і да канца восені высыхае/прамярзае. Не карыстаецца “соткай” (мабільным), кладзецца спаць з заходам сонца, ведае на памяць назвы ўсіх даведнікаў, які выходзілі для службовага карыстання ў раёне і вобласці. Але толькі ад 54-га году.
— Не засталося архіваў. Кажуць, згарэў.
Пекла 40-х збіраецца ў карціну толькі паводле ўспамінаў. У іх я і знаходжу першую згадку пра сваю зямлячку.
— І я ніколі не забуду ссыльную доктарку па прозвішчу Кучынаш. Яна была з Горадні, працавала ў шпіталі і ўпотай выцягвала з магілы прынамсі дзяцей, у тым ліку і мяне.
На Пана Здзіслава ў 40-х тут казалі “Чыжык”. За спрытны нораў і канапатасць. Яго разам з маці, братам і сястрой (бацьку адправілі ў Катынь) дэпартавалі сюды з Пшэмысля.
— У апошнім кабінэце, дзе я меўся атрымаць дазвол на выезд з гэтага месца, чыноўнік сказаў: нашыя навукоўцы вылічылі, што чалавек здольны пражыць у гэтых варунках максімум паўтара гады.
Чыжык літаральна ў апошні вагон скокнуў у 44-м, каб вярнуцца на радзіму. Цяпер прыехаў з Кракава, каб зноў пабачыць Карасу. На ўвесь раён апроч яго часы жыцця ў бараках і зямлянках памятаюць яшчэ два чалавекі. Побач з ім унучка, здымае пра дзеда рэжысёрскі дыплом — дакументальнае кіно.
Па вяртанні трэба прабіць Кучынашаў у Горадні. Фільм мае быць праз год.
“Цаліннікі”
— А я з Кашчэлічаў, – адказваю.
— Знаю такое, у мяне там свае ёсць.
— Свае? Сям’я?
— Свае. Радня там. Каля вас там у Гародзьках базар яшчэ добры.
— Так, і цяпер ёсць, па серадах.
— Як там Немяроўскія?
— Не ведаю, сам толькі пачаў там жыць.
Паказваю 91-гадоваму Ігару Шахновічу на смартфоне фоткі, якія ўчора з дому дасылала жонка, і абяцаю што ў бліжэйшую сераду сфоткаю рынак у Гародзьках і дашлю персаналу пансіяната. Варункі ва ўстанове прыемныя (з фітнэсам і культурнай праграмай). Відаць, што сацыялка ў краіне працуе.
Ураджэнец Маладзечанскага раёну прыехаў на цаліну з-пад кітайскай мяжы, дзе служыў у Савецкай Арміі. Выйшаў з цягніка, не даехаўшы да дому 4 тыс. км. З лістоў ведаў, што на радзіме пачалі заганяць у калгасы і забіралі грошы. А перад гэтым вайна паводле класічнага сцэнара — “удзень у хаце паліцаі, а ўначы – партызаны”.
— Я тут вольны. А там у лясах бліндажы стаяць.
А вось і наша Надзея Якаўлена…
– Нашая вёска Бушкава, каля Магілёва, у вайну спалілі. Многа гора там знала, “па кускам хадзіла” (жабравала). А тут на цаліне пенсію заслужыла. Хоць і адна цяпер засталася. Дзеці малымі памерлі, а муж ад раку. Многа песень знаю беларускіх. Любіла спяваць:
А ты не стой, не стой, каля вакон маіх
Я не пайду з табой, бо праважаў другіх.
А ты не стой, не стой, у дуба дзерава
Яны забралі любоў, яна ўцерана…
Больш, не магу, блізка да сэрца гэта ўсё…
Па прыездзе прабіў: яшчэ напрыканцы 40-х Немяроўскія з’ехалі з сённешняй Валожыншчы ў Польшчу.
Алена Бакшта запрашае да сябе ў хату, там мы сядаем каля печкі, і яна пачынае сваю гісторыю.
Дзеці Алены даўно раз’ехаліся ў Расію. Пенсіі на самастойнае пражыццё хапае, але пра вяртанне дадому нават не думае. Дый пытае:
— А там хіба лепш?
— Мне, хіба так, — адказваю.
