У кастрычніку мастацкі кіраўнік Мінскага абласнога драмтэатра святкуе 55-годдзе ў тэатральным жыцці.
За што студэнт Дзінаў атрымаў кол па палітэканоміі сацыялізму? Хто аднойчы ноччу напаў на яго, прыкінуўшыся сябрам? Пра складаныя, незразумелыя, цікавыя, а часам дзіўныя эпізоды свайго жыцця распавядае Мікалай Дзінаў.
– Я паманаложу, – кажа спадар Мікалай і пачынае свой аповед. – У ліпені 1958 года я з поспехам праваліўся на экзаменах у Беларускі дзяржаўны тэатральна-мастацкі інстытут. Мяне не прынялі.
Бацька ў той час быў вайскоўцам, уладкаваў мяне мулярам-мантажнікам у штаб Беларускай ваеннай акругі. Вось тут пачынаецца драматургія.
1 верасня 1958 года. Трэба ж было так здарыцца, каб мне загадалі капаць канаву і пракладваць кабель наўпрост побач з будынкам тэатральнага інстытута. І вось я сяджу ў гэтай канаве, хаваю сваю морду і гляджу, як ідуць тыя, хто паступіў у адрозненне ад мяне.
Тады даў сабе клятву, што ўсё роўна буду там вучыцца.
Клятву, якую даў сабе, выканаў
У кастрычніку таго ж года мяне ўзялі працаваць артыстам міманса (у дапаможную групу акцёраў) у Дзяржаўны Вялікі тэатр оперы і балета БССР. Потым паступіў у студыю кінаакцёра пры “Беларусьфільме”.
Пасля мяне, 19-гадовага хлопца, забралі ў армію ў ракетныя войскі стратэгічнага прызначэння. І я пайшоў на тры гады служыць. А гады яшчэ якія, 1960-1963. Якраз у 1962 годзе быў Карыбскі крызіс, у якім я прымаў удзел.
Калі вярнуўся, курс у інстытуце ўжо набралі. Аднак паколькі ўсе выкладчыкі былі тыя ж самыя, што і ў студыі кінаакцёра, то мяне ведалі і ўзялі. Памятаю, як яшчэ з Дзмітрыем Арловым, бацькам Таццяны Арловай, вядомага літаратурнага крытыка, стаялі ды абдымаліся на лесвіцы.
Я правучыўся там чатыры гады. Потым мяне ўзялі артыстам ў Дзяржаўны рускі драматычны тэатр імя Максіма Горкага ў Мінску (сёння – Нацыянальны акадэмічны драматычны тэатр імя Максіма Горкага). Там я прапрацаваў пяць гадоў.
Хуліганіў так: лятаў паабедаць у Маскву
Потым у мяне адбылася адна з сямейных драм, якіх пасля было шмат, і я з’ехаў вельмі далёка, у расійскі горад Нарыльск. Там працаваў каля шасці гадоў артыстам Нарыльскага Запалярнага тэатра драмы і камедыі імя Уладзіміра Маякоўскага.
Неяк мне пашанцавала, і я пазнаёміўся з Раісай Смолавай, дырэктарам мясцовай студыі тэлебачання. Там зняў сваё першае кіно. Называлася “Бой мясцовага прызначэння” па расказе Васіля Быкава “Адна ноч”. Вазіў потым паказваць яму ў Гродна, ён тады там жыў. Васілю Быкаву спадабаўся фільм, і яго потым штогод паказвалі ў Нарыльску 23 лютага.
А яшчэ з Нарыльска мяне пасылалі ў лабараторыю да тэатральнага рэжысёра Андрэя Ганчарова. Лятаў з Нарыльска ў Маскву. Тады гэта было проста і нядорага. Білет каштаваў 50 рублёў. А заробак у мяне быў 300 рублёў. Цяпер ніякага заробку не хопіць, каб у Нарыльск злётаць. Мы нават абедаць ляталі ў Маскву. Хуліганілі так…
Артыст з абмежаванымі магчымасцямі
А потым мне зламалі пазваночнік. З-за майго характару, сам вінаваты. Была зіма, мо, градусаў 40 марозу.
Ішоў гуляць у прэферанс да маіх сяброў, калегаў-артыстаў. А насустрач – натоўп мужыкоў. Не, каб прапусціць… Пайшоў пасярод іх. Ну, яны “га-га-га”, збілі шапку. А я павярнуўся і кажу: “Ну што ж вы так робіце, дурні вы гэтакія”. І пайшоў.
Мяне даганяюць трое: “Мікалай Мікалаевіч, – звяртаюцца да мяне, – хто вас пакрыўдзіў? Мы вас ведаем, вы артыст тэатра. Куды ідзяце?” Кажу: “Да сяброў у карты гуляць”. Яны: “Мы вас правядзём”. Я: “Навошта?” А там прайсці літаральна метраў 200. Не, “мы вас правядзём”, і ўсё.
Прайшліся мы крыху, да вяршыні горкі дайшлі, а там яны наляцелі. Нож з’явіўся аднекуль. Я быў у жудасным стане. Зламалі чацверты і пяты шыйныя пазванкі, руку разрэзаў, бо нож злавіў. Чатыры квадратныя метры зямлі былі залітыя крывёю.
Выскачыў я на дарогу – усе машыны шарахаюцца. Потым нейкі дзядзька прывёз у траўмпункт. Ну і пачалося. Я нічога не памятаў. Паўтара года адляжаў. Ну і, карацей кажучы, артыст з абмежаванымі магчымасцямі. Амаль год хадзіў у гарсэце.
І дзякуй Леаніду Бяляўскаму за тое, што даў мне пастаноўку. Гэта быў спектакль “Эй, хто-небудзь” па творы амерыканскага пісьменніка Уільяма Сараяна. Мой першы прафесійны. Паставіў і потым мяне, як качаня ў Волгу, укінулі ў прафесійны тэатр рэжысёрам-пастаноўшчыкам.
– Што вы адчувалі пасля таго, як сталі прафесійным рэжысёрам?
– Тое, што адчувае чалавек, які не ўмее плаваць, але якому абавязкова трэба выплысці. Вось і ўсе адчуванні.
Тэатр быў гарадскі, у Канску, у Сібіры. Мы там нават ладзілі свой Канскі фестываль, – жартуе Мікалай Мікалаевіч. – План на год проста астранамічны: 10 спектакляў і два рэжысёры. Сем спектакляў ставіў я. Гэта цудоўная школа, разумееце?
Два ці тры гады прапрацаваў у тэатры, а пасляі мяне адправілі вучыцца на Вышэйшыя тэатральныя курсы пры расійскім універсітэце тэатральнага мастацтва ў Маскве. Там маім настаўнікам быў вядомы тэатральны рэжысёр, народны артыст СССР Андрэй Ганчароў. У 81-м скончыў і ад таго часу лічу сябе дыпламаваным рэжысёрам.
Паступаў на лётчыка
– Мікалай Мікалаевіч, а чаму ўсё ж тэатр?
– А я не ведаю, чаму тэатр.
Усё жыццё марыў быць лётчыкам. Нават паступаў… У той час былі такія авіяцыйныя спецшколы. Туды ад 14 год бралі, але мне яшчэ тады столькі не было. І мы з маім сябрам пісалі тагачаснаму ваеннаму міністру Мікалаю Булганіну, каб ён пісьмова дазволіў паступаць.
Дазволіў. Я быў здаровы як бык, але вочы – прыроджаны астыгматызм.
– Дык як тады тэатр?
– Разумееце, я быў гатовы. Марыў быць лётчыкам і ў той жа час цікавіўся операй. Я ж у Маскве нарадзіўся, вырас, мяне вадзілі ў Вялікі тэатр. Многія лібрэта на памяць ведаў. Але гэта ў аснове не стаяла.
Шмат кніг чытаў. Бацька ў мяне быў вельмі арыгінальны. Першая кніга, якую пачуў, называлася “Дэкамерон” Бакачыо. Гэта ж такая вульгарна-сэксуальная кніга. Я нічога не разумеў! Затое добра памятаю, як ён мне чытаў.
Дарэчы, тату майго завуць таксама Мікалай Мікалаевіч.
“Мама вырашыла, што тата загіне, і дала мне яго імя”
– Няўжо? Чаму ж у сям’і два Мікалаі Мікалаевічы?
– Гісторыя ашаламляльная. Насамрэч, маё першае імя Яўген. Нарадзіўся, а тут – вайна. Тату забралі, і мая мама вырашыла, што яго абавязкова заб’юць. Прайшоў год, два, і мама дала мне яго імя – Мікалай. Аднак тата вярнуўся.
– Раскажыце пра сваіх бацькоў.
– Тата меў дзве ці нават тры вышэйшыя адукацыі. Спачатку скончыў рабочы факультэт тыпу вячэрняй школы, потым – фізіка-матэматычны факультэт МДУ. Ён быў бы вялікім матэматыкам, аднак армія перашкодзіла. Афіцэрам служыў. Мы пяць гадоў у Германіі правялі. Мяне потым адправілі ў Маскву. Бацька таксама рваўся, але яго не адпускалі, а потым ужо было позна.
Ён маю старэйшую дачку матэматыцы навучыў. Яна дагэтуль кажа: “Тат, я не разумею, як у яго гэта выйшла”. Дачка нічога не цяміла ў матэматыцы, дык ён за месяц зрабіў так, што яна ведала прадмет і з поспехам паступіла ў Беларускі эканамічны ўніверсітэт.
У 87-м годзе тата памёр. І я ад гора зноў з’ехаў у Сібір – лячыцца. Прапрацаваў там два гады ды вярнуўся. Аднойчы сядзеў дома, а мне – званок: “Ало, Мікалай Мікалаевіч? Я зараз да вас прыеду, можна?” Кажу: “Калі ласка, прыязджайце”. А сам сабе думаю: хто гэта, голас незнаёмы.
Ведаеце, у нас галасы з татам вельмі падобныя. Ён за мяне нават некалі кіношныя грошы атрымліваў, бо дакументы ж аднолькавыя.
Дык вось, праходзіць нейкі час, званок у дзверы. Адчыняю, а там стаіць генерал: “Здрасьце! А Мікалай Мікалаевіч ёсць?” Ну я Мікалай Мікалаевіч, аднак разумею, што ён не да мяне. “Вы, мабыць, сын яго? – пытаецца. – А як мне Мікалая Мікалаевіча пабачыць?” Кажу: “На жаль, ніяк. Ён памёр”. Маёй рэакцыі хапіла толькі на тое, каб яго злавіць, бо здаровы мужык пачаў страчваць прытомнасць.
Мама мая, Валерыя Мікалаеўна, была доктарам, неўрапатолагам, фізіятэрапеўтам. Шалапутная такая, бальшавічка. Тата наадварот – стоік. Ён маўчаў, ён усё разумеў. У мяне характар ад іх дваіх. Дарэчы, я вельмі рана неўзлюбіў усю тагачасную сістэму. Мы з мамай вельмі шмат спрачаліся, ночы напралёт размаўлялі…
На яго пісалі даносы
– Дык а што было пасля 81-га, калі вы сталі дыпламаваным рэжысёрам?
– З’ехаў у Беларусь на сваю другую радзіму. Яна вельмі дзіўна мяне прыняла.
Абараняў дыплом у магілёўскім тэатры, ставіў спектакль “Гандлярка і паэт” па Івану Шамякіну. Не паспеў паставіць, як з-пад рукі сына галоўнага рэжысёра на мяне пачалі ісці даносы.
Плюнуў і паехаў у Гродна. Там упершыню ў свеце паставіў “Каліну чырвоную” Васіля Шукшына. Ну і пачаліся мае ўсялякія пакуты. Працаваць не давалі. За ўсё, што я зрабіў, дзякуй маім добрым сябрам, якіх у мяне мала. Да шчасця, таму што многа іх не бывае. Спачатку пісаў, потым пачаў здымаць кіно.
У 1992 годзе зняў фільм пра Марка Шагала. Мяне потым папрасілі даць дазвол, каб яго “пракацілі” па свеце. Ён нават у Аўстраліі быў.
Аднак я мала зрабіў. Мог бы болей…
– Распавядзіце, што такое кіно, а што такое тэатр?
– О, гэта розныя рэчы. І я тэатр больш люблю. Ну вось знялі цябе ў кіно: раз і назаўсёды. А тэатр дазваляе эксперыментаваць кожны дзень.
Мне гавораць: “Як гэта? Кіно, камп’ютарная графіка…”. А я кажу: “Пляваць мне на вашы графікі!” У тэатры больш магчымасцяў. Ён бязмежны.
– Дык у Маладзечна як трапілі?
– Летась дырэктар Юры Крывенькі запрасіў мяне ў Мінскі абласны драматычны тэатр.
– Якія тэатральныя жанры вам больш па сэрцы?
– Я люблю фантастычны рэалізм. Забаўлялкі не люблю, разумееце? Замах на геніяльнасць люблю. Калі ёсць замах, то дарую ўсё. А вось калі маркотнае, быццам прафесійнае “нешта”…
– Ці ёсць у вас п’есы, пра якія вы смела можаце сказаць, што ўдаліся на 100 працэнтаў?
– Разумееце, добра ці не, меркаваць не мне.
А вось па ўнутраных адчуваннях: як працуецца, з асалодай, без асалоды, па прынудзілаўцы… Усялякае бывала. Яшчэ ў савецкія часы. Кажу: “Не хачу”. А мне: “Стаў!”
Аднак трэба сябе паважаць. Часам і наступіш на горла ўласнай песні. Даводзілася і так працаваць. Але ў асноўным – не. Рабіў тое, што хацеў.
– Што вы можаце назваць самым вялікім узлётам і самым вялікім падзеннем свайго жыцця?
– Ведаеце, у мяне яшчэ не было ўзлётаў. Гэта так, планаванне над зямлёй. Але і падзенняў не было. Разумееце, тэатр – гэта пераадоленне. І ў першую чаргу сябе. Трэба ўсё з сябе пачынаць. Дзякуй, што жыццё мяне так памяла, затое зрабіла тым, кім я ёсць.
– Ці цяжка пісаць?
– Я не лічу сябе пісьменнікам, хаця некалі вершы пісаў, ды і раман у мяне ёсць. А потым закінуў, бо зразумеў, што гэта не маё.
Чаму пісаў? Ад адчаю. Гэта быў спосаб пераадолення. Жыў на восьмым паверсе і часам так хацелася… раз – і вылецець. Але садзіўся за машынку і пісаў. Не лічыўшы сябе паэтам.
Сёння артыстаў віншую вершыкамі кароткімі: па чатыры, шэсць, восем радкоў.
– Што пра публіку скажаце? Ці змянілася?
– А ўсё вельмі проста.
Мяне гэта злуе страшэнна! Тыя, у каго дзесьці чагосьці не хапае, кажуць: “Ну-с, так, да сучаснай публікі трэба апускацца”. А я кажу: “Адкуль ты будзеш апускацца, калі ты яшчэ не падняўся!” Публіка больш разумная, чым мы думаем. Але разбэшчваць яе нельга.
Увогуле, галоўная бяда нашай краіны і Савецкага Саюза ў мінулым у тым, што на культуру, па вялікім рахунку, наплявалі. Калі здаваў палітэканомію сацыялізму, мне выкладчык, прозвішча нават памятаю, Ешын, паставіў кол! Зараз скажу, на чым мы счапіліся: на базісе і надбудове.
Я кажу: “Разумееце, калі вы лічыце, што базіс – гэта станок, а чалавек, які яго зрабіў, – надбудова, то ідзіце вы да чорта!” І здаваў экзамен рэктару інстытута.
– Як вы вызначаеце свой стыль?
– Не ведаю, які ў мяне стыль. Замахнуцца, можа, не заўсёды перамагчы, але замахнуцца. Як кажуць: “Красці, дык мільён”.
“Жанчыну немагчыма зразумець”
Мікалай Мікалаевіч з работніцамі Мінскага абласнога драмтэатра (злева направа): Ларыса Маслоўская, Елізавета Дубовік, Ганна Луновіч.
– А якую ролю ў вашым жыцці адыграла каханне?
– Жанчын кахаў, у мяне пяць жонак было. Разумееце, без кахання нічога не можа быць.
Жанчына для мяне ўвогуле неспасціжная субстанцыя. Яе немагчыма зразумець. Вядома, не прымітыўную, бо ёсць і такія. Гавораць як: у пачатку было слова. А адкуль яно ўзялося? Хто яго прамовіў ці напісаў? Не, спачатку была Любоў.
Меў рацыю Сакрат: “Я ведаю толькі адно, што нічога не ведаю. Але дай вам Бог ведаць столькі, колькі я забыў”.
На жаль, сёння… Сёння мы такія ж неандэртальцы. Праўда, з камп’ютарамі.
Настасся РОЎДА.
Фота забяспечана Мікалаем ДЗІНАВЫМ.
